NƯỚC ĐỨNG
KIẾN THỨC THUYẾT MINH DU LỊCHVới tư duy hồn nhiên và thích chơi chữ, người
dân Nam bộ phát hiện những “mâu thuẫn” thú vị về tên gọi của nhiều đồ vật, sản
vật, con vật và đặc biệt là loài cá:
Trong câu ca dao trên, các từ cá leo, ghe vạch,
bánh bò là tên gọi. Leo, vạch, bò không phải là động từ mà là danh từ
nhằm gọi tên. Đứng đúng là động từ nhưng đã được dùng chuyển nghĩa tạo
ra ẩn dụ.
Cách dùng ẩn dụ cho từ đứng
Con trâu đứng ở bờ tre. Trúc xinh trúc mọc
bờ ao/Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh (ca dao). Ðó là những cách dùng thông
thường. Nhưng “trời đứng gió”, “mặt trời đứng bóng”, “Nước không chưn
cớ sao nước đứng?” là những cách dùng ẩn dụ của từ đứng.
Người Việt có kiểu dùng ẩn dụ “đứng” cho những
trạng thái hoạt động nào giống tính chất mà con người hoặc động vật đứng. Ði là
chuyển động còn đứng là ngừng lại, không chuyển động nữa. Khi đang đi mà đứng lại,
ấy là chúng ta không chuyển động nữa, về cơ bản coi như bất động. Những hiện tượng
nào đang thay đổi mà chuyển sang trạng thái trong nhận thức của người Việt coi
là bất động hoặc gần như bất động sẽ được xem là đứng. Ðó là những trạng thái đứng.
Ðây là cách dùng ẩn dụ của từ đứng.
Chiếc đồng hồ đang chạy, hết pin nên đồng hồ đứng
lại. Trời không gió, là gió không thổi. Chúng ta gọi là trời đứng gió. Lúa
đang phát triển chuyển sang giai đoạn ngừng đẻ nhánh, thân và lá đứng thẳng và
đang chuẩn bị làm đòng, nhà nông gọi là lúa đứng cái. Mặt trời di chuyển,
bóng các vật cũng chuyển động theo, tới lúc mặt trời ở ngay đỉnh đầu, bóng không
di chuyển nữa. Lúc đó chúng ta nói mặt trời đã đứng bóng. Trong bài thơ Tiếng
hát sông Hương, nhà thơ Tố Hữu đã dùng ẩn dụ “trăng đứng” theo cách này: “Trăng
lên trăng đứng trăng tàn/Ðời em ôm chiếc thuyền nan xuôi dòng”.
Khi còn trẻ, bề ngoài con người thay đổi rất
nhanh. Tới một tuổi nào đó, một người không còn trẻ nhưng cũng chưa già, hình
thức giai đoạn này hầu như không thay đổi nên được gọi là “một người đã đứng
tuổi”. Một người khi số phận đã ổn định, không còn thay đổi nữa thì người đó được
gọi là đã đứng số.
Tới đây, chúng ta giải thích được vì sao nói nước
đứng. Con nước đang lên, tới đỉnh điểm thì dừng lại hoặc đang xuống tới hết mức
thì dừng lại. Ðó là lúc nước đứng..
Câu chuyện về sự “bất động”
Quy tắc khái quát: Con người, loài vật
khi đứng, ngủ, nằm im, nằm bẹp hay chết đều bất động. Có thể
dùng những động từ này theo cách ẩn dụ cho những người, những vật, những đối tượng
đang hoạt động mà chuyển sang trạng thái “bất động”, trong đó đáng chú ý là cách
mở rộng nghĩa từ bất động thể xác sang bất động trong đời sống, hoạt động tinh
thần. Ví dụ:
Những con tàu của Vinashin thành những đống sắt
vụn nằm bẹp ở cảng.
Thành phố cần lao này suốt đêm không ngủ. Trời
mùa đông, thị trấn heo hút miền núi này đi ngủ sớm. Thời buổi nhiễu
nhương này, có trùm chăn ngủ kỹ cũng không yên. Ðoàn thanh niên tổng
công ty này ngủ cả năm nay. Con quay quay tít, em bé reo lên “Con
quay của tao đang ngủ kìa!”
Ðồng hồ chết là đồng hồ không chạy được
nữa mà đứng lại. Chiếc xe đang đi bị chết máy là máy không
nổ nữa, xe không chạy được nữa. Nếu mực nước trong hồ thủy điện xuống tới mức
thấp nhất khiến không quay được tuôcbin nữa. Nhà máy thủy điện ngừng hoạt động
coi như bị chết. Ấy vậy là nước trong hồ thủy điện đã xuống tới mực nước
chết. Ngồi chết một chỗ là ngồi một chỗ bất động rất lâu. “Ông ấy rầu lắm,
ngồi đâu là ngồi chết một chỗ”.
Khi nền kinh tế ngừng trệ, nhiều doanh nghiệp
khó bề hoạt động. Nhiều doanh nghiệp lách luật để tồn tại, nếu không sẽ phá sản
tức là “chết”. Người ta nêu câu hỏi: “Lách” luật hay là “chết”?
Sống mà không hoạt động gì nữa coi như đã chết. Một nhà văn Pháp đã nói: “Trên bia mộ của nhiều người đáng lẽ phải chữa lại là chết lúc ba mươi tuổi, chôn lúc sáu mươi tuổi”.
NGUYỄN ĐỨC DÂN Thứ tư, 27 Tháng 11 2013
